Kalligrafie en Islamitische mystiek
“Wij zijn als de rietpen in de hand van de Meester,
Wij zelf kunnen niet weten in welke richting we gaan.”
Rumi
Het Arabische alfabet speelt een bijzondere rol in de Islamitische mystiek. De verschillende letters hebben een diepere, verborgen betekenis. Voor soefi’s is het woord een manifestatie van de Ene. Het Goddelijke mysterie wordt als het ware door het schrift ontsluierd. Veel kalligrafen in de Perzisch-Arabische wereld waren en zijn lid van soefi orden. Er bestaat een innige band tussen de kalligrafie traditie en het soefisme en wordt gezien als een heilige kunstvorm. Soefi kalligrafie leraren bieden uitleg over de letters aan hun leerlingen, waarbij deze ook in hun dromen gaan voorkomen. Sommigen gingen nog een stapje verder en zochten diepere lagen van betekenis in de letters en verbonden ze met numerologie. Net zoals in de kabbala groeide dit uit tot een heel esoterisch systeem. Hierin vormen letters een uitdrukking van een andere werkelijkheid. Een letter verwijst niet alleen naar een klank maar ook naar een verborgen betekenis. Letters verwijzen naar de Ene en raken aan het mysterie van de Goddelijke aanwezigheid.
Het kijken naar geschreven heilige woorden zoals inscripties op moskeeën of kunstvoorwerpen heeft een uitwerking op je. Het brengt een zegenende energie over: baraka. De Arabische letters dragen deze energie omdat ze het voertuig zijn van de Openbaring. Het zijn de letters van de Koran. Vanwege dit sacrale karakter van het Arabische schrift wordt alles waarop iets geschreven staat met respect behandeld. De Koran is het heilige boek dat baraka uitstraalt. Zijn aanwezigheid in je huis heeft een positieve invloed ook al ben je niet in staat om hem te lezen omdat je geen Arabisch beheerst. Gebedsformules worden als versiering in huizen of op amuletten en sieraden gebruikt. De heilzame kracht van letters wordt ook gebruikt in kommen met inscripties van gebeden waarin water wordt gedaan dat daarna gedronken wordt om genezing te vragen. Soms wordt de inkt van geschreven gebeden weggewassen met water dat vervolgens gedronken wordt.
Sommige soefi leraren ontwikkelden mandala-achtige kalligrafieën om mee te mediteren. Het mysterie waarin kalligrafie je kan binnenvoeren is dat het Goddelijke aanwezig is in Zijn naam. Het schrijven hiervan roept als het ware Zijn aanwezigheid op. De letters die je schrijft zijn de letters waarmee het geopenbaarde eeuwige woord van Allah is opgeschreven. Door de letters van de Arabische taal te leren kun je je gaan richten op de vormen van deze heilige woorden. Kalligrafie is eigenlijk een spirituele oefening. Allereerst is het een oefening in concentratie en afstemming om het juiste papier te vinden, de juiste inkt en het juiste riet om op de juiste manier je pen te snijden. Het schrijven van gebeden en heilige teksten doet vervolgens iets met je: je ontvangt hiermee een positieve en beschermende kracht. Tevens is het een spiritueel instrument om het overactieve brein tot rust te brengen. Zo wordt kalligrafie een vorm van meditatie. Wanneer je heilige klanken schrijft, breng je naar buiten en maak je zichtbaar wat al aanwezig is. Het verborgene wordt zichtbaar gemaakt, openbaart zich aan je. Schrijven kan zo een spirituele kunstvorm zijn die het absolute uitdrukt in symbolen, monogrammen en geometrische patronen. In de Islamitische traditie zegt men ook wel dat kalligrafie het verborgen gezicht van Allah verheerlijkt. Ze getuigt van Zijn alomtegenwoordigheid. Een kalligrafie is een zichtbaar gemaakte vorm van Goddelijke openbaring: heilig in vorm én inhoud.
Kalligrafie probeert harmonie te scheppen tussen verticale en horizontale lijnen. Hierin ligt een verwijzing naar eenheid. Maar door met aandacht te schrijven kun je ook bepaalde inzichten krijgen in jezelf. Je kunt geconfronteerd worden met je faalangst, onzekerheid of perfectionisme. Over het resultaat kun je teleurstelling voelen of merken dat je er een competitie van gemaakt hebt. Hierbij kan het waardevol zijn om steeds terug te keren naar het hier en nu waarbij het alleen nog maar gaat om jouw creatief bezig zijn. Verbinding maken met jouw innerlijke wereld. Om te kunnen kalligraferen is het nodig om je open te stellen voor wat er kan komen, om ontvankelijk te worden. Het niet alles van tevoren willen weten en uitdenken. Het plan dat je had hoe je het ging aanpakken onderweg los te laten en je te laten verrassen. De verwondering op je toe te laten. Kalligrafie is tenslotte een vorm van gebed.
Alle kalligrafie begint met de letter Alif, de eerste letter van het Arabische alfabet. Deze letter wordt ook gebruikt om op te mediteren. De symbolische getalswaarde van de Alif is het cijfer 1. Door je hierop te concentreren kun je iets van de Goddelijke eenheid gaan ervaren. De Alif symboliseert de hereniging met de Ene en verwijst naar een andere dimensie waarin alle andere letters niet meer nodig zijn. Een dimensie waarin het schrift van theologen en wetenschappers geen betekenis meer heeft. De Alif is een symbool van geestelijke vrijheid en wijst een weg waarmee we deze wereld waarin we met onze beperkte zintuigen leven kunnen overstijgen. De Alif staat symbool voor Allah zelf als de Ene van waaruit alles voortkomt. Sommige mystici zagen de Alif dan ook als de enige letter die nodig zou zijn om te leren schrijven.
De namen en eigenschappen van Allah die in het soefisme wazifa’s worden genoemd lenen zich voor mooie kalligrafieën. Wazifa is het Arabische woord voor mantra. Het betekent letterlijk “dagelijkse taak, dagelijkse verering”. Een wazifa is in de klassieke soefi traditie één van de 99 namen van Allah dat een aspect van het Hogere, een kwaliteit van het Goddelijke tot uitdrukking brengt. Deze namen komen voor in de Koran en worden door veel gelovigen alle 99 achter elkaar gereciteerd, vaak met behulp van een gebedssnoer. Door een Goddelijke naam te noemen, uit te spreken, te herhalen en je aandacht erop te richten kom je dichter bij je ware Zelf. Al deze namen kun je ook schrijven. Hiermee geef je uitdrukking aan de ultieme kracht van het woord; door je voortdurend te richten op Zijn naam keer je naar Hem terug.
Een dagdroom
Laatst ontving ik een schrijven van de Nederlandse overheid. Daarin stond dat Nederland, zoals bekend, een koninkrijk is. Sinds mensenheugenis eigenlijk al. Dat de monarchie voor het functioneren van het Nederlands staatsbestel van cruciaal belang is. Een sterke natiestaat schaart zich nu eenmaal eensgezind rond het staatshoofd. Dus of ik maar even via bijgaande antwoordstrook nog eens expliciet wilde bevestigen dat ik een monarchist ben. Het strookje droeg de aanhef: persoonlijke eed van trouw.
Dit was lastig. Ik vind de koning niet onaardig als persoon. Maar ik ben wel een republikein met anarchistische trekjes. Dus dat strookje invullen was eigenlijk geen optie.
Maar toen werd het mij toch iets moeilijker gemaakt. Als mijn bevestigend antwoord niet binnen een maand bij de overheid in de bus zou vallen, ging men er van uit dat ik niet langer monarchist zou zijn en ook niet van de koning hield. Daarmee verviel automatisch mijn staatsburgerschap, en zou ik een ander land moeten zoeken om mij in te vestigen. Want het zou natuurlijk niet gepast zijn als ik gebruik bleef maken van de voorzieningen die deze samenleving biedt, als ik mij niet solidair verklaarde met de monarchie als institutie en vooral met de koning als persoon.
Ik haalde diep adem om binnensmonds te protesteren, maar dat had de auteur van de circulaire kennelijk voorzien. De tekst vervolgde namelijk met de mededeling dat ik hierover maar beter niet kon protesteren, omdat het in alle ons omringende landen precies zo is geregeld. Maar voor het geval dat ik zou opteren voor het verlies van mijn Nederlanderschap, dan kreeg ik nu alvast van de overheid de beste wensen mee voor een gelukkig leven verder. Waarbij ik het voorrecht, als Nederlander geboren te zijn, natuurlijk mijn hele verdere leven zou kunnen blijven koesteren.
Inmiddels leef ik in een bananenrepubliek met een twijfelachtig regime, je moet toch wat. Gelukkig eist mijn huidige overheid niet veel meer dan eerbiediging van de wetten en is al blij als je een kleine bijdrage levert aan de samenleving. Af en toe houd ik tijd over om een beetje te mijmeren. En zo schoot mij onlangs de volgende parabel te binnen.
Er was eens een rozenkwekerij. Een van de bloemperken grensde aan de bosrand. En om de een of andere reden was een van de rozen opgebloeid naast een boom aan die bosrand. Het was een zonnig plekje, de boom bood enige beschutting, het beviel die roos eigenlijk prima. Maar de rozen in het bloemperk lachten de afgedwaalde roos hartelijk uit. “Het wordt helemaal niks met jou”, riepen ze schaterend, “je krijgt geen water, geen kunstmest en geen bestrijdingsmiddelen. Wij wel, wij zijn tenminste fatsoenlijk ingebed in dit bloemperk!” En zo was het maar net. De rozen in het perk groeiden uit tot buitengewoon fraaie exemplaren, die uiteindelijk via de bloemisterij in grote vazen bij de mensen thuis wekenlang stonden te pronken.
De afgedwaalde roos bleef eenzaam achter. Tot er een klein meisje met haar vader voorbijkwam. “Kijk pappa”, riep ze, “wat een mooie roos! Die wil ik aan mama geven!” En zo kwam ook die ene roos uiteindelijk goed terecht.
Website bouwen als spirituele oefening
Juni 2020
Als min of meer digibete pensionado moet je natuurlijk niet bedenken dat je zelf een website wilt bouwen. De leercurve die dan doorlopen moet worden, is zo steil als een zwarte piste. Je stapt een volledig nieuwe wereld binnen, waarvan de bewoners zich met elkaar verstaan in een onbegrijpelijk bargoens.
De instructiefilmpjes op YouTube waarmee je probeert grip te krijgen op de weerbarstige materie gaan zo snel, dat je ze om de haverklap stil moet zetten om 15 seconden terug te scrollen. Soms moet dat op dezelfde plek wel drie keer. Pas dan zie je wat die aardige jonge amerikaan met dat baseballpetje op eigenlijk aan het doen is met zijn muisaanwijzer. Je vervalt bijkans tot razernij als je ontdekt dat veel van die filmpjes brutaalweg poneren dat ze je in staat stellen om binnen twee uur je eigen site te bouwen. Je moet talloze afkortingen opzoeken om vervolgens, na de uitleg ervan, te concluderen dat deze je niet dichter bij enig begrip van de materie brengt. Het lijkt soms wel arcane wetenschap.
Inmiddels ben ik twee maanden bezig, en de verlossende inzichten komen met kleine stapjes en in kleine porties. In die zin heeft het wel iets van de beoefening van spiritualiteit. Inayat Khan moet ongetwijfeld aan de wereld van de websitebouwers hebben gedacht toen hij stelde: “Initiatie is een stap in het onbekende”.
Inderdaad, websitebouwen is een soort initiatie, ditmaal echter zonder het gevoel van geestverruiming waarmee een spirituele initiatie gepaard kan gaan.
Maar hopelijk draagt mijn initiatie in deze techneutenwereld ertoe bij dat meer mensen uiteindelijk ook de initiatie meemaken waar het ons allemaal om begonnen is. En als een website van onze spirituele gemeenschap daar een bijdrage aan kan leveren, hoe klein ook, mag je je rijkelijk beloond weten.